Po raz kolejny, dzięki uprzejmości zaprzyjaźnionego prawnika, możemy przybliżyć naszym Czytelnikom kolejne dwa zagadnienia prawne, które – niestety – bardzo często dotykają wielu osób w naszym społeczeństwie i naszej społeczności lokalnej. Warto wiedzieć.

Podstawowe sposoby zabezpieczenia środków utrzymania dla osób uprawnionych do alimentacji w toku postępowania alimentacyjnego oraz postępowania rozwodowego.

Najczęstszym problemem osób małoletnich ubiegających się o świadczenia alimentacyjne, a właściwie najczęściej jednego z rodziców występujących w imieniu małoletnich jest, prócz samej potrzeby wykazania wielkości potrzeb małoletniego oraz możliwości zarobkowych zobowiązanego (najczęściej drugiego z rodziców), jest czas postępowanie przed sądem, o owo świadczenie alimentacyjne. W tym miejscu wskazać należy trzy najczęstsze przypadki jakie występują w tego typu sprawach. Pierwsza to sytuacja, gdy jedno z rodziców, przyjmijmy matka, występuje przeciwko ojcu dziecka, w imieniu dziecka, o zobowiązanie go (ojca) do łożenia na utrzymanie dziecka – alimenty. Wskazać należy, iż w tym przypadku nie ma znaczenia czy rodzice dziecka są małżeństwem, żyją w konkubinacie czy też nie prowadzą wspólnego gospodarstwa domowego. Drugi przypadek, to sytuacja gdy, kwestia ewentualnych świadczeń alimentacyjnych podnoszona jest w toku sprawy rozwodowej bądź separacyjnej, zaś trzecia sytuacja, to przypadek występujący już po rozstrzygnięciach dwóch pierwszych wymienionych wyżej przypadków, a więc postępowanie o tzw. podwyższenie alimentów.

Niewątpliwie wskazać należy, iż sprawy o alimenty zaliczane są do tej kategorii spraw, które „powinny być rozpoznawane sprawnie”. Oczywiście w przypadku przewlekłości postępowania strona może wystąpić do sądu ze skargą uregulowaną w ustawie z dnia 17 czerwca 2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym lub nadzorowanym przez prokuratora i postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki (Dz. U. Nr 179, poz. 1843 z późn. zm.), jednakże sama skarga nie załatwi bieżących potrzeb uprawnionego w sytuacji gdy nie ma on środków do utrzymania. W takich przypadkach zasadnym jest złożenie wniosku o zabezpieczenie w trybie art. 753 § 1 k.p.c., stanowiącym, iż w sprawach o alimenty zabezpieczenie może polegać na zobowiązaniu obowiązanego do zapłaty uprawnionemu jednorazowo albo okresowo określonej sumy pieniężnej. W sprawach tych podstawą zabezpieczenia jest jedynie uprawdopodobnienie istnienia roszczenia. Wskazać dodatkowo należy, iż zabezpieczenie roszczenia alimentacyjnego może nastąpić na dwa sposoby. Pierwszy sposób, to może być typowe zabezpieczenie konserwacyjne zmierzające do utrzymania stanu majątkowego dłużnika w celu zapewnienia zaspokojenia się uprawnionego, chodzi tutaj o skuteczności egzekucji ewentualnego wyroku. Jednakże, zabezpieczenie takie, odnoszące się do zapewnienia ściągalności przyszłych rat alimentacyjnych, wchodzi w grę także po wydaniu wyroku zasądzającego alimenty (art. 730 § 2 k.p.c.). Natomiast drugi, interesując nas sposób zabezpieczenia, to szczególne zabezpieczenie roszczeń alimentacyjnych, które ma charakter zabezpieczenia innowacyjnego i polega na stworzeniu na czas trwania procesu nowej prowizorycznej sytuacji, w której obowiązany zobligowany jest do zapłaty jednorazowo albo okresowo pewnej sumy pieniężnej. Celem zabezpieczenia w tym przypadku nie jest zapewnienie egzekucyjnego wykonania przyszłego wyroku, lecz natychmiastowe dostarczanie uprawnionemu środków utrzymania jeszcze w czasie procesu, aż do jego prawomocnego zakończenia. W tym zakresie zabezpieczenie prowadzi do (prowizorycznego) zaspokojenia uprawnionego, a zakaz z art. 731 k.p.c. (art. 731 k.p.c. – zabezpieczenie nie może zmierzać do zaspokojenia roszczenia, chyba że ustawa stanowi inaczej) nie ma zastosowania. W mojej ocenie, ze względu na charakter świadczeń alimentacyjnych dominować powinno zabezpieczenie polegające na zobligowaniu obowiązanego do okresowego płacenia wskazanej sumy pieniężnej. Jednorazowa zapłata powinna pojawiać się wyjątkowo. Podkreślić należy, iż ewentualne wydanie przez sąd postanowienia zabezpieczającego pozwala uprawnionemu do alimentacji otrzymywać środki już w czasie postępowania, które może przecież toczyć się dłuższy czas.

Dalej, w oparciu o takie postanowienie może toczyć się również postępowanie egzekucyjne przed komornikiem. Oczywiście postanowienie sądu o zabezpieczeniu wymaga nadania mu klauzuli wykonalności, by mogło takie postępowanie egzekucyjne się toczyć. Sąd może też połączyć zabezpieczenie roszczeń alimentacyjnych w sposób wskazany w omawianym przepisie z zabezpieczeniem przez ustanowienie zarządu przymusowego nad przedsiębiorstwem lub gospodarstwem rolnym obowiązanego albo nad zakładem wchodzącym w skład przedsiębiorstwa lub jego częścią albo nad częścią gospodarstwa rolnego (art. 7524 k.p.c.), a wtedy wspomniana wyżej egzekucja postanowienia o zabezpieczeniu stanie się zbędna. Przypomnieć jednak należy, iż unormowanie art. 753 k.p.c. nie przewiduje możliwości zabezpieczenia alimentów w sposób określony w tym przepisie przez sąd z urzędu, zatem niezbędny jest wniosek w tym zakresie. Wprawdzie dopuszczalne wydaje się, że na podstawie art. 212 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., przewodniczący powinien pouczyć uprawnionego występującego w sprawie bez adwokata o możliwości uzyskania takiego zabezpieczenia na wniosek.

Przechodząc do drugiego przypadku wskazać należy, iż bardzo często następuje zbieg spraw o alimenty ze sprawami o rozwód bądź separację. Powyższa kwestię reguluje art. 445 k.p.c. , stanowiący w §1, iż w czasie trwania procesu o rozwód lub o separację nie może być wszczęta odrębna sprawa o zaspokojenie potrzeb rodziny i o alimenty pomiędzy małżonkami albo pomiędzy nimi a ich wspólnymi małoletnimi dziećmi co do świadczeń za okres od wytoczenia powództwa o rozwód lub o separację. Pozew lub wniosek o zabezpieczenie w takiej sprawie sąd przekaże sądowi, w którym toczy się sprawa o rozwód lub o separację, w celu rozstrzygnięcia według przepisów o postępowaniu zabezpieczającym. Dalej, § 2 tegoż przepisu stanowi natomiast, że postępowanie w sprawie o zaspokojenie potrzeb rodziny lub o alimenty, wszczęte przed wytoczeniem powództwa o rozwód lub o separację, ulega z urzędu zawieszeniu z chwilą wytoczenia powództwa o rozwód lub o separację co do świadczeń za okres od jego wytoczenia. Z chwilą wydania w sprawie o rozwód lub o separację postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia wykonania obowiązku zaspokajania potrzeb rodziny lub o alimenty wstrzymuje się także z mocy prawa wykonanie nieprawomocnych orzeczeń o obowiązku tych świadczeń, wydanych w poprzednio wszczętej sprawie, za okres od wytoczenia powództwa o rozwód lub o separację.

Wreszcie § 3, art. 445 k.p.c., mówi, że po prawomocnym zakończeniu sprawy o rozwód lub o separację zawieszone postępowanie podejmuje się z mocy prawa, orzeczenia zaś, których wykonanie było wstrzymane, podlegają wykonaniu, jednak tylko co do okresu, za który w sprawie o rozwód lub o separację nie orzeczono o roszczeniach objętych zawieszonym postępowaniem. W pozostałym zakresie postępowanie ulega z mocy prawa umorzeniu. Ujmując prościej nie może toczyć się równolegle postępowanie o alimenty miedzy małżonkami wobec których nastąpiła zawisłość sporu w postępowaniu o rozwód lub separację, ani też w takiej sytuacji nie może toczyć się obok postępowań o separację lub rozwód postępowanie o alimenty na rzecz dzieci pochodzących z małżeństwa co do którego toczą się w/w postępowania. Wskazać również należy na bardzo istotną kwestię, iż postępowanie o alimenty które toczy się w sytuacji opisanej jako pierwsza kończy się z reguły orzeczeniem alimentów od czasu wniesienia powództwa, czasami można dochodzić również za okres wsteczny [maksymalnie 3 lata, później roszczenia ulegają przedawnieniu], zatem teoretycznie nawet bez opisanego wniosku uprawniony wprawdzie później ale jednak, uzyska orzeczenie sądu za czas w którym toczyło się postępowanie. Natomiast odmiennie ta kwestia wygląda w sytuacji dochodzenia roszczeń alimentacyjnych w sprawach o rozwód bądź separację. W tych przypadkach obowiązek alimentacyjny orzeczony zostanie wraz z orzeczeniem rozwodu bądź separacji, zatem okres toczącego się postępowania nie zostanie uwzględniony, tym bardziej okres wsteczny przed złożeniem sprawy o rozwód bądź separację. Dlatego też wskazane wyżej żądnie zabezpieczenia ma niezwykle ważną rolę dla zabezpieczenia środków utrzymania dla dzieci małżonków, ewentualnie ich samych, w czasie postępowania rozwodowego lub separacyjnego. Zatem treść art. 445 § 1 k.p.c. wskazuje wyraźnie, że w sprawie o rozwód lub separację sąd może nie tylko dokonać zabezpieczenia roszczeń alimentacyjnych, ale w ramach zabezpieczenia może orzec również o obowiązku zaspokajania potrzeb rodziny. Wskazać należy, iż za dopuszczalnością zabezpieczenia roszczenia o zaspokojenie potrzeb rodziny w sprawach o rozwód i separację opowiedział się Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 20 października 2010 r., III CZP 59/10, OSNC 2011, nr 5, poz. 52. Na marginesie dodać należy, że uwzględniając, że orzekanie o zabezpieczeniu w przedmiocie zaspokojenia potrzeb rodziny podlega obecnie zasadom ogólnym obowiązującym w postępowaniu zabezpieczającym, istotne jest rozstrzygnięcie zagadnienia, czy roszczenia w tym zakresie należy traktować na równi z roszczeniami o alimenty, do których stosuje się art. 753 k.p.c. Biorąc pod uwagę charakter roszczenia o zaspokajanie potrzeb rodziny, należy przyjąć, że ma ono cechy roszczenia alimentacyjnego i do zabezpieczenia tego rodzaju roszczeń należy stosować przepisy o zabezpieczeniu roszczeń alimentacyjnych (por. także stanowisko w tym zakresie prezentowane przez SN w postanowieniu z dnia 24 kwietnia 1997 r., II CZ 55/97, LEX nr 50785 oraz powołanej wyżej uchwale SN z dnia 20 października 2010 r., III CZP 59/10). Dodatkowo wskazać należy, że celem tego zabezpieczenia jest niewątpliwie natychmiastowe dostarczenie uprawnionemu środków utrzymania, a nie zabezpieczenie wykonania późniejszego wyroku, co skłania do przyjęcia, że wydane w tym przedmiocie postanowienie ma byt samoistny i niezależny od treści tego wyroku, a co ma wpływ na ewentualną kwestię zwrotu tych pobranych kwot w przypadku nie uwzględnienia w tym zakresie żądania głównego, o czym niżej.

Wreszcie trzecia sytuacja wskazana wyżej, tzn. kwestia ewentualnego zabezpieczenia powództwa w sprawie o podwyższenie alimentów. Zgodnie z art. 138 k.r. i o., w razie zmiany stosunków można żądać zmiany orzeczenia lub umowy dotyczącej obowiązku alimentacyjnego. Ujmując prościej, już po uzyskaniu sądowym alimentów, po upływie określonego czasu, bądź nagłej zmiany sytuacji życiowej uprawnionego [ale również zobowiązanego], można żądać zmiany wysokości obowiązku alimentacyjnego poprzez jego zwiększenie lub zmniejszenie. Zgodnie z utrwalonym w orzecznictwie i doktrynie poglądem żądanie zmiany wysokości świadczeń alimentacyjnych jest roszczeniem alimentacyjnym w rozumieniu niezależnie od powoływanej przez stronę powodową podstawy – choćby Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 16 kwietnia 1991 r. sygn. akt III CZP 24/91. Powyższe oznacza, iż również w tej sprawie będą miały zastosowanie przepisy art. 753 k.p.c. opisane w pierwszym przykładzie. Zatem dopuszczalna jest sytuacja, w której, w toku powództwa wytoczonego w oparciu o art. 138 k.r. i o., sąd wyda postanowienie w którym zobowiąże zobowiązanego do łożenia na rzecz uprawnionego kwoty wyższej niż zasądzona poprzednio, na czas procesu aż do jego prawomocnego rozstrzygnięcia. Można również powiedzieć, iż postępowanie zabezpieczające toczące się na skutek wniesienia stosownego wniosku w postępowaniu opartym o przepis art. 138 k.r. i o., jest analogiczne jak w pierwszym opisanej sytuacji.

Jednak jako najistotniejszą kwestię wskazać należy, już z praktyki, iż nawet w przypadku gdy uzyskane zostało zabezpieczenie, a następnie orzeczono obowiązek alimentacyjny w mniejszej kwocie bądź nie orzeczono go w ogóle, otrzymane świadczenia najczęściej nie podlegają zwrotowi w potocznym tego słowa znaczeniu. Roszczenie o dostarczanie rodzinie środków utrzymania i mające tę samą podstawę prawną roszczenie o alimenty między małżonkami na czas procesu nie jest objęte określonym w art. 58 k.r.o. przedmiotem orzekania sądu, obowiązki bowiem małżonków w tym zakresie wygasają wraz z ustaniem małżeństwa (m.in. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 13 lipca 2011 r., III CZP 39/11, OSNC 2012, nr 3, poz. 33). Nie stanowi prawnej kontynuacji tego obowiązku, nieistniejący do czasu prawomocnego rozwiązania małżeństwa przez rozwód, obowiązek alimentacyjny małżonka oparty na art. 60 k.r.o. Świadczenie uiszczone na podstawie postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia zobowiązującego do łożenia na rzecz małżonka kosztów utrzymania rodziny, w razie prawomocnego oddalenia w wyroku rozwodowym jego żądania o zasądzenie alimentów na podstawie art. 60 k.r.o., nie podlega zwrotowi jako świadczenie nienależne (uchwała Sądu Najwyższego z dnia 20 października 2010 r., III CZP 59/10, OSNC 2011, nr 5, poz. 52). Należy podzielić stanowisko zajęte w uzasadnieniu uchwały Sądu Najwyższego z dnia 20 października 2010 r., III CZP 59/10, zaakceptowane także w piśmiennictwie, że uchylenie art. 443 k.p.c. nie spowodowało zmiany szczególnego charakteru orzeczenia sądu rozwodowego o zabezpieczeniu roszczeń o przyczynianie się do zaspokojenia potrzeb rodziny, które zachowało cechę samoistności i ostateczności. Postanowienie to odrywa się od kończącego sprawę o rozwód wyroku i nie podlega w nim weryfikacji, a jego kontrola odbywa się wyłącznie w ramach postępowania zabezpieczającego.

Adw. Igor Kajetan Spławski